قریش براى فخر فروشى بر دیگران در عرفات وقوف نمى‏کردند )شایدهمین از برجسته‏ترین مفاهیم فسوق است( در حالى که قرآن کریم از این کارباز مى‏دارد و به آنها دستور مى‏دهد از عرفات افاضه کنند نه از مشعر.

   4 - بدین ترتیب افاضه از عرفات به سوى منى‏ با گذر از مشعر صورت‏مى‏پذیرد و در این مسیر الهى حاجیان تکبیر و تهلیل مى‏گویند، و در منى‏ به‏بارگاه خدا قربانى مى‏کنند. خداوند آیین قربانى را به تفصیل بیان کرده است‏وروشن ساخته‏که شخص متمتّع باید آن قربانى‏را که‏در توان‏اوست‏تقدیم کند.

   5 - در اینجا حاجى خدا را به یاد مى‏آورد، و در وادى منى‏ به امّت توحیدمى‏پیوندد، و بر آوردن نیازهایى را از خدا مى‏خواهد که تنها به دنیا منحصرنیست بلکه آخرت را نیز در برمى‏گیرد. خداوند مى‏فرماید:

   (فَإِذَا قَضَیْتُمْ مَنَاسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ آبَاءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً فَمِنَ النَّاسِ مَن‏یَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا وَمَا لَهُ فِی الآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ * وَمِنْهُمْ مَن یَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِی‏الدُّنْیَا حَسَنَةً وَفِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ(27)).

   "چون مناسکتان را به جاى آوردید همچنان که پدران خویش را یاد مى‏کردید-حتّى‏ بیشتر از آن- خداى را یاد کنید. برخى از مردم مى‏گویند: اى پروردگار ما! ما رادر دنیا چیزى بخش، اینان را در آخرت نصیبى نیست، و برخى از آنها مى‏گویند:پروردگارا در دنیا و آخرت به ما نیکى عطا کن و ما را از عذاب آتش دور گردان."

   6 - سپس حاجى در ایام تشریق (یازدهم و دوازدهم) در منى‏ خدایش رابه یاد مى‏آورد، پس از آن که در مکّه و در روز عید خانه خدا را طواف‏مى‏کند.

   کسانى هستند که تا روز سیزدهم در منى‏ باقى مى‏مانند، و ایشان همان‏کسانى هستند که در احرام خود از شکار و زن روى برنتافته. خداوندمى‏فرماید:

   (وَاذْکُرُوا اللَّهَ فِی أَیَّامٍ مَعْدُودَاتٍ فَمَن تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلاَ إِثْمَ عَلَیْهِ وَمَن تَأَخَّرَ فَلاَإِثْمَ عَلَیهْ لِمَنِ اتَّقَى‏ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ(28)).

   "و خدا را در روزهاى معیّنى یاد کنید، وهر کس شتاب کند، و ذکر خدا را در دوروز انجام دهد، گناهى بر او نیست؛ و هرکه تأخیر کند و سه روز انجام دهد نیز گناهى بر او نیست؛ براى کسى که تقوى‏ پیشه کند. از خدا بپرهیزید؛ و بدانید شما به‏سوى او محشور خواهید شد."

   پس از بجاآوردن اعمال منى‏، گناهى بر حاجى نیست خواه در رفتن ازمنى‏ در روز دوازدهم شتاب کند، یا تا روز سیزدهم باقى بماند ولى کسیکه ازشکار و زن روى برنتافته در سیزدهم از منى‏ مى‏رود تا خداوند گناهان او را بیامرزد.

   7 - از مناسک حجّ نیز طواف بیت عتیق است. خداوند مى‏فرماید:

   (ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْیُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ(29)).

   "سپس چرک از خود دور کنند و نذرهاى خویش را ادا کنند و بر بیت‏العتیق طواف‏کنند."

   خداوند خانه‏اش را از تملّک دیگرى آزاد ساخته است، پس این خانه‏هم‏چون خانه‏هاى دیگر در تملّک مردم نیست. خانه‏اى است آزاد ازپیوندهاى شخصى و کسى که بدان طواف کند پرستش را براى خداوندسبحان خالص کرده است و از پلشتى بُتها و پیوند به دنیاییان رهایى یافته‏است و از ثروتمندان و سلطه‏مداران و صاحبان‏نام کناره جسته است.خداوند سبحان پس از بیان طواف مى‏فرماید:

   (ذلِکَ وَمَن یُعَظِّمْ حُرُمَاتِ اللَّهِ فَهُوَ خَیْرٌ لَّهُ عِندَ رَبِّهِ وَأُحِلَّتْ لَکُمُ الْأَنْعَامُ إِلَّا مَا یُتْلَى‏عَلَیْکُمْ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ * حُنَفَاءَ للَّهِ‏ِ غَیْرَ مُشْرِکِینَ بِهِ‏وَمَن یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَکَأَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّماءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّیْرُ أَوْ تَهْوِی بِهِ الرِّیحُ فِی مَکَانٍ‏سَحیقٍ(30)).

   "همچنین هر کس دست از حرام بدارد، در نزد پروردگارش برایش بهتر است،وچهارپایان بر شما حلالند مگر آنهایى که برایتان خوانده شده. پس از بتهاى پلیدوسخن باطل و دروغ اجتناب ورزید. روى آورندگان به خدا باشید و شرک نیاوردگان‏به او، و هر کس که به خدا شرک آورد چونان کسى است که از آسمان فروافتد و مرغ اورا برباید یا بادش به مکانى دور اندازد."

   بدین ترتیب با طواف پیرامون خانه خدا شعائر الهى را بزرگ داشته‏ایم تااز پلیدى شیطان و شهوات و طاغوت و باطل دورى کرده باشیم و از آلودگى‏شرک با همه گونه‏هاى آن )کار براساس ریا یا شهرت‏طلبى یا سرمستى( پاک‏گردیم.

   مشرک بهره شیطان است که به ژرف ناى دوزخ سقوط مى‏کند.

   8 - از مناسک است نماز پس از طواف نزد مقام ابراهیم‏علیه السلام، زیرا خداوندمى‏فرماید:

   (وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ مُصَلّىً(31)).

   "از مقام ابراهیم مصلّى برگزینید."

   9 - از مناسک حجّ است سعى میان دو کوه صفا و مروه، که از شعائر الهى‏به شمار مى‏آید اگرچه، جاهلیّت این آیین را تحریف کرد و دو بت بر این دوکوه نهاد که خود موجب شد برخى از این آیین خوددارى کنند، پس خداوندآن را نفى کرد و فرمود:

   (إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِن شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْهِ أَن‏یَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَن تَطَوَّعَ خَیْراً فَإِنَّ اللَّهَ شَاکِرٌ عَلِیمٌ(32)).

   "صفا و مروه از شعائر خداست. پس کسانى که حجّ خانه را به جاى مى‏آورند یاعُمره مى‏گزارند اگر بر آن دو کوه طواف کنند مرتکب گناهى نشده‏اند. پس هر که کارنیکى را به رغبت انجام دهد، بداند که خدا شکر پذیرنده‏اى داناست."

   این سعى گواه آن است که به بازى گرفته شدن پاره‏اى شعائر از سوى‏جاهلیت آن را لغو نمى‏کند، و شایسته نیست آیینى ترک گفته شود به بهانه‏این که کفّار آن را از جایگاه و اهدافش دور ساخته‏اند.

   10 - یکى دیگر از بینشهاى قرآن درباره حجّ، خدمت به مهیمانان‏خداست اعمّ از آب دادن بدیشان و آباد کردن مسجد، ولى کافران و منافقان‏نباید این کار را ابزار طغیان خویش سازند، زیرا که ایمان به خدا و پیامبروجهاد در راه خدا بالاتر از اینهاست. خداوند مى‏فرماید:

   (أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَجَاهَدَفِی سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَوُونَ عِندَ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ * الَّذِینَ آمَنُوا وَهَاجَرُواوَجَاهَدَوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِندَ اللَّهِ وَأُولئِکَ هُمُ‏الْفَائِزُونَ(33)).

   "آیا آب دادن به حاجیان و عمارت مسجدالحرام را با ایمان به خدا و روز قیامت‏وجهاد در راه خدا برابر مى‏دانید؟ نه، نزد خدا برابر نیستند و خدا ستمکاران راهدایت نمى‏کند. آنان که ایمان آوردند و مهاجرت کردند و در راه خدا به مال و جان‏خویش جهاد کردند، در نزد خدا درجتى عظیمتر دارند و کامیافتگانند."

   بدین سان خداوند فضیلت خدمت به حاجیان را بیان مى‏دارد ولى برحذر مى‏دارد که مبادا این کار بر ایمان حقیقى برترى داده شود.